Οι αλλαγές στην περιφερειακή αγορά εργασίας και η γεωγραφία της τηλεργασίας στην Ευρώπη

Στην ΕΕ έχει αυξηθεί η σημασία των περιφερειών των πρωτευουσών ως μοχλών καινοτομίας και μεγέθυνσης και ως κέντρων οικονομικής και ανθρώπινης ανάπτυξης. Τον Ιανουάριο του 2021, το 16,3 % των κατοίκων της ΕΕ –72,7 εκατομμύρια άνθρωποι– ζούσε στις 27 μητροπολιτικές περιφέρειες των πρωτευουσών της ΕΕ. Αυτό συμβαίνει παρά τα γνωστά μειονεκτήματα, όπως το υψηλότερο κόστος ζωής και τα προβλήματα κυκλοφοριακής συμφόρησης.
 

Παράλληλα, οι αραιοκατοικημένες περιοχές εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν μακροχρόνια οικονομική ύφεση και μείωση του πληθυσμού, λόγω της εξόδου των κατοίκων τους προς αναζήτηση οικονομικής ευημερίας στις πόλεις. Οι λιγότερες ευκαιρίες απασχόλησης, η περιορισμένη πρόσβαση στις δημόσιες υπηρεσίες και οι ασθενέστερες υποδομές συγκαταλέγονται στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι κάτοικοι των αγροτικών περιοχών. Ταυτόχρονα όμως, ο αγροτικός πληθυσμός απολαμβάνει πιο προσιτές και ευρύχωρες κατοικίες, λιγότερη ρύπανση και περισσότερες φυσικές ανέσεις.
 

Η παρούσα έκθεση παρέχει στοιχεία σχετικά με την πρόσφατη δυναμική της απασχόλησης στις διάφορες περιφέρειες της ΕΕ, εστιάζοντας στον τρόπο με τον οποίο τα μοντέλα τομεακής εξειδίκευσης και οι δυνατότητες για εξ αποστάσεως εργασία ενδέχεται να συνέβαλαν στην ανθεκτικότητα των περιφερειών της πρωτεύουσας και των κύριων αστικών περιοχών στην κρίση της νόσου COVID-19. Η έκθεση διερευνά, από περιφερειακή σκοπιά, τον καθοριστικό ρόλο της τηλεργασίας για τον μετριασμό της κρίσης της απασχόλησης λόγω της πανδημίας, καθώς και τη συνεχιζόμενη σημασία της τηλεργασίας για την ανάκαμψη μετά την πανδημία. Διερευνά επίσης τους παράγοντες που ευθύνονται για τις διαφορές μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών που εξακολουθούν να παρατηρούνται. Τέλος, η έκθεση εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους οι δημόσιες πολιτικές θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν τις ευκαιρίες για τηλεργασία σε αγροτικές και περιφερειακές περιοχές, με σκοπό την προώθηση μιας πιο ισορροπημένης περιφερειακής ανάπτυξης.

Πλαίσιο πολιτικής

Η ενίσχυση της οικονομικής, κοινωνικής και εδαφικής συνοχής αποτελεί βασικό στόχο της ΕΕ. Η πολιτική συνοχής είναι το κύριο μέσο για την προώθηση της ισόρροπης και βιώσιμης περιφερειακής ανάπτυξης, για παράδειγμα με τη στήριξη των λιγότερο ανεπτυγμένων περιφερειών. Μέχρι σήμερα, η ΕΕ έχει πετύχει τον στόχο της να μειώσει τις οικονομικές ανισότητες μεταξύ των κρατών μελών. Ωστόσο, πολλές αγροτικές περιοχές αντιμετωπίζουν οικονομικές και κοινωνικές προκλήσεις, όπως η μείωση του πληθυσμού, η έλλειψη κατάλληλων ευκαιριών απασχόλησης, οι ανεπαρκώς ανεπτυγμένες υποδομές και η πιο περιορισμένη συνδεσιμότητα στο διαδίκτυο.
 

Την ίδια στιγμή, τα μεγάλα αστικά κέντρα –ιδίως οι πρωτεύουσες– εξακολουθούν να διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη. Έχουν αποκομίσει τα οφέλη της «επανάστασης στην τηλεργασία», αλλά αντιμετωπίζουν σημαντικές προκλήσεις βιωσιμότητας: υπερπληθυσμός (που μπορεί να μεταφραστεί σε πίεση σε βασικές υπηρεσίες όπως η υγειονομική περίθαλψη και η στέγαση), ρύπανση και κοινωνικές ανισότητες. Στο πλαίσιο αυτό, η επέκταση της τηλεργασίας θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ευκαιρία για την οικονομική και κοινωνική ανανέωση των αγροτικών περιοχών.
 

Συνεπώς, τα ζητήματα των περιφερειακών ανισοτήτων και της γεωγραφικής ποικιλομορφίας εντός της ΕΕ είναι επίκαιρα όσο ποτέ άλλοτε. Πληθαίνουν τα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι οι περιφερειακές διαφορές στην ευημερία και τον οικονομικό δυναμισμό μεταφράζονται σε ανισότητες ως προς το βιοτικό επίπεδο και την πρόσβαση σε πόρους, οι οποίες με τη σειρά τους έχουν κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις, καθώς μπορούν να καλλιεργήσουν ένα αίσθημα δυσαρέσκειας, απογοήτευσης και άγχους στις περιφέρειες που θεωρείται ότι βρίσκονται «στο περιθώριο».
 

Βασικά πορίσματα

• Το 2022, σχεδόν το 90 % των περιφερειών NUTS 2 της ΕΕ είχαν ποσοστά απασχόλησης που υπερέβαιναν τα επίπεδα πριν από την πανδημία COVID-19. Πάνω από τα δύο πέμπτα του συνόλου των περιφερειών είχαν ποσοστό απασχόλησης ίσο ή μεγαλύτερο του 78 %, δηλαδή τον στόχο της ΕΕ για το ποσοστό απασχόλησης για το 2030. Ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν έντονες διαφορές.
   
• Από τις 10 περιφέρειες με τα υψηλότερα ποσοστά απασχόλησης το 2022, οι 6 ήταν περιφέρειες πρωτευουσών. Οι περιφέρειες αυτές σημείωσαν τη μεγαλύτερη αύξηση της απασχόλησης μεταξύ του 2019 και του 2022, ιδίως στις υψηλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας. Επίσης, ήταν περισσότερο εκτεθειμένες σε απώλειες θέσεων εργασίας σε χαμηλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας που απαιτούν στενή φυσική επαφή.
   
• Στις πρωτεύουσες, 1 στους 4 εργαζομένους απασχολούνται σε υπηρεσίες έντασης γνώσης στον ιδιωτικό τομέα, σε σύγκριση με 1 στους 10 σε κυρίως αγροτικές περιοχές. Η ανθεκτικότητα της απασχόλησης στις περιφέρειες των πρωτευουσών και στα κύρια αστικά κέντρα απέναντι στην κρίση COVID-19 οφειλόταν εν μέρει στο υψηλό ποσοστό της εργασίας που μπορούσε να εκτελεστεί εξ αποστάσεως.
   
• Μεταξύ των 20 περιφερειών με τα μεγαλύτερα ποσοστά ατόμων που εργάζονταν από το σπίτι το 2022, οι περισσότερες περιλαμβάνουν εθνικές πρωτεύουσες ή την περιφέρειά τους. Σε ολόκληρη την ΕΕ, τα ποσοστά τηλεργασίας διαφέρουν μεταξύ των αστικών και των λοιπών περιοχών.
   
• Σε ολόκληρη την Ευρώπη, μετά την έναρξη της πανδημίας COVID-19 έχουν δρομολογηθεί ορισμένες αξιοσημείωτες πρωτοβουλίες για την υποστήριξη της εξ αποστάσεως εργασίας σε αγροτικές, περιφερειακές ή περιθωριοποιημένες περιοχές μέσω της δημιουργίας και επέκτασης της κοινής χρήσης επαγγελματικής στέγης. Οι χώροι αυτοί έχουν τη δυνατότητα να συμβάλουν στην κοινωνική και οικονομική αναζωογόνηση των κοινοτήτων στις οποίες βρίσκονται.
   

Δείκτες πολιτικής

• Η διατήρηση των σημαντικών περιφερειακών διαφορών στα ποσοστά απασχόλησης και τηλεργασίας ενδέχεται να αποτελέσει κίνδυνο εδαφικών ανισοτήτων, με τις αστικές και πρωτεύουσες περιοχές να αποκομίζουν δυσανάλογα οφέλη από την ψηφιακή επανάσταση.
   
• Οι παράγοντες που προσελκύουν εργοδότες, εργαζομένους και επενδύσεις υποδομών στις πόλεις και ενισχύουν την οικονομική δυναμική, με ανεπτυγμένες αγορές εργασίας, άφθονες επιχειρηματικές ευκαιρίες και καλή πρόσβαση σε υποδομές και δημόσιες υπηρεσίες αλληλοενισχύονται και παραμένουν σχετικά σταθεροί σε βραχυπρόθεσμο ορίζοντα. Ωστόσο, οι μακροπρόθεσμες περιφερειακές πολιτικές βιομηχανίας και καινοτομίας έχουν τη δυνατότητα να αλλάξουν τις δημογραφικές και οικονομικές ανισότητες μεταξύ αγροτικών και αστικών περιοχών, επιτρέποντας στις περιφέρειες να αξιοποιήσουν τα μοναδικά χαρακτηριστικά τους και να γίνουν καλύτερα κατανοητές οι ευκαιρίες που συνδέονται με έναν συγκεκριμένο τόπο.
   
• Χάρη στην τηλεργασία, η οικονομική εξειδίκευση μπορεί να αποσυνδεθεί από τον τόπο εργασίας, καθώς διευκολύνεται η μετεγκατάσταση και δημιουργούνται έτσι νέες ευκαιρίες για περιφερειακή ανάπτυξη. Οι δημόσιες πολιτικές μπορούν να στηρίξουν την εξ αποστάσεως εργασία σε αγροτικές, περιφερειακές ή περιθωριοποιημένες περιοχές μέσω στοχευμένων πρωτοβουλιών που επικεντρώνονται για παράδειγμα στη δημιουργία κοινόχρηστων χώρων επαγγελματικής στέγης. Οι πρωτοβουλίες αυτές μπορούν να προωθήσουν τον δυναμισμό και την ποικιλομορφία στις αγροτικές οικονομίες, προσελκύοντας εργαζόμενους και επιχειρηματίες που βασίζονται στη γνώση.
   
• Η γρήγορη συνδεσιμότητα στο διαδίκτυο είναι η βασική τεχνολογική προϋπόθεση για την τηλεργασία. Οι προσπάθειες για την επίτευξη των πολιτικών στόχων σχετικά με τη συνδεσιμότητα στο διαδίκτυο τόσο στις αστικές όσο και στις αγροτικές περιοχές έχουν αποκτήσει νέα επείγουσα σημασία και χρήζουν ώθησης μετά την πανδημία COVID-19.
   
• Μέχρι το 2022, οι αγροτικές περιοχές απολάμβαναν κατά μέσο όρο ταχύτερο διαδίκτυο από ό,τι οι πόλεις μόλις τρία χρόνια νωρίτερα. Ωστόσο, οι διαδικτυακές ταχύτητες στις πόλεις έχουν βελτιωθεί ακόμη περισσότερο, διευρύνοντας ελαφρώς το χάσμα μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών. Το πρόγραμμα πολιτικής για την ψηφιακή δεκαετία 2030 προβλέπει περαιτέρω επενδύσεις στη συνδεσιμότητα στο διαδίκτυο, με ιδιαίτερη έμφαση στις αγροτικές περιοχές.
   
• Οι αγροτικές περιοχές αντιμετωπίζουν πολλαπλές και σύνθετες προκλήσεις όσον αφορά την οικονομική και δημογραφική παρακμή, τις οποίες η συνδεσιμότητα στο διαδίκτυο από μόνη της δεν μπορεί να λύσει. Απαιτούνται επίσης επενδύσεις σε υποδομές μεταφορών και σε (βασικές) δημόσιες υπηρεσίες για να αποφευχθεί η μετατροπή των αγροτικών περιοχών σε «απομονωμένες περιοχές» (ευάλωτες από πλευράς προσβασιμότητας ή συνδεσιμότητας, για παράδειγμα).
   
• Παρότι η εξ αποστάσεως εργασία μπορεί να προσφέρει ευκαιρίες για μετεγκατάσταση εκτός πόλεων, οι αστικές περιοχές εξακολουθούν να είναι πολύ ελκυστικές για μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ιδίως μεταξύ των νεοτέρων. Οι δημόσιες πολιτικές μπορούν να κάνουν περισσότερα για να χαράξουν τη μετάβαση σε ένα πιο βιώσιμο μέλλον για τις πόλεις, με καλύτερες συνθήκες ζωής.